21 grudnia 2016 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) wydał wyrok w sprawie dotyczącej artykułu ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów mówiącego o stosowaniu niedozwolonych postanowień we wzorcach umów. Orzeczenie potwierdza zgodność z prawem unijnym przepisów ustawy oraz prawidłowość ich dotychczasowej interpretacji przez UOKiK
Stan faktyczny sprawy
Wyrok zapadł w związku z pytaniem prejudycjalnym Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Rozpoznawał on sprawę z odwołania przedsiębiorcy prowadzącego biuro podróży. Urząd wydał decyzję uznającą stosowanie – wpisanych do rejestru – niedozwolonych postanowień we wzorcu regulaminu przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i nałożył karę pieniężną. Sprawy sądowe, w wyniku których kwestionowane klauzule znalazły się w rejestrze, toczyły się wobec innych przedsiębiorców turystycznych, nie spółki objętej decyzją.
Niedozwolone postanowienia, inaczej zwane klauzulami abuzywnymi, są publicznie dostępne w rejestrze klauzul niedozwolonych. Zawiera on zabronione postanowienia umowne, jakie stosowali przedsiębiorcy z różnych branż, m.in. finansowej, telekomunikacyjnej czy ubezpieczeniowej, niewiążące na mocy wyroku Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Pytanie prejudycjalne
Pytanie prejudycjalne dotyczyło zgodności z prawem unijnym art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Przepis ten umożliwia Urzędowi stwierdzenie praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów wobec przedsiębiorcy stosującego postanowienie wpisane do rejestru w sytuacji, gdy nie był on stroną postępowania o uznanie postanowienia za niedozwolone.
Wątpliwości sądu pytającego wzbudzał fakt, że przedsiębiorca taki nie ma możliwości przedstawienia argumentu braku niedozwolonego charakteru danych postanowień i tym samym jest pozbawiony prawa do bycia wysłuchanym. W związku z tym, TSUE badał także, czy krajowe przepisy mogą być niezgodne z art. 47 Karty praw podstawowych, statuującym prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu.
Wątpliwości sądu pytającego wzbudzał fakt, że przedsiębiorca taki nie ma możliwości przedstawienia argumentu braku niedozwolonego charakteru danych postanowień i tym samym jest pozbawiony prawa do bycia wysłuchanym. W związku z tym, TSUE badał także, czy krajowe przepisy mogą być niezgodne z art. 47 Karty praw podstawowych, statuującym prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu.
Treść wyroku TSUE
Trybunał Sprawiedliwości uznał jednak, że przepisy prawa unijnego nie stoją na przeszkodzie, by stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień wpisanych do krajowego rejestru mogło zostać uznane za działanie bezprawne w stosunku do innego przedsiębiorcy. Dotyczy to sytuacji, gdy nie brał on udziału w postępowaniu, w wyniku którego owo postanowienie wpisano do rejestru.
Działanie takie może też stanowić podstawę nałożenia kary pieniężnej. Warunkiem jest, by przedsiębiorcy przysługiwał środek prawny zarówno przeciwko decyzji uznającej tożsamość porównywanych postanowień, jak i decyzji ustalającej kwotę kary pieniężnej.
Działanie takie może też stanowić podstawę nałożenia kary pieniężnej. Warunkiem jest, by przedsiębiorcy przysługiwał środek prawny zarówno przeciwko decyzji uznającej tożsamość porównywanych postanowień, jak i decyzji ustalającej kwotę kary pieniężnej.
Wnioski
Orzeczenie TSUE potwierdza zatem zgodność z prawem unijnym przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów w omawianym zakresie, a także prawidłowość ich interpretacji przez Urząd.
Przepisy polskiego prawa
Zgodnie z art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów. Taka praktyka jest zagrożona karą pieniężną w wysokości do 10 % obrotu przedsiębiorcy osiągniętego w roku poprzedzającym rok nałożenia kary.
Do 17 kwietnia 2016 r. podstawą wpisania postanowienia do rejestru był wyrok Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK). Powództwo miał możliwość wnieść każdy, kto mógłby zawrzeć umowę zawierającą kwestionowane postanowienie. W razie uwzględnienia powództwa, SOKiK zakazywał wykorzystywania postanowienia, a po uprawomocnieniu się wyroku Urząd wpisywał je do rejestru.
Urząd z kolei kwestionował stosowanie postanowień wpisanych do rejestru, niezależnie od tego, czy wyroki, na podstawie których dokonano wpisu, zapadły przeciwko kontrolowanym, czy innym przedsiębiorcom. Oceniając możliwość postawienia zarzutu stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów UOKiK badał tożsamość porównywanych klauzul oraz cel ich stosowania. Literalna zbieżność treści porównywanych postanowień (użyte sformułowania) nie miała decydującego znaczenia. Ważna była tożsamość negatywnych dla konsumenta skutków i zakres ich oddziaływania. Przedsiębiorca mógł jednak zakwestionować zarówno przypisanie mu stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów, jak i wysokość nałożonej kary pieniężnej składając odwołanie do SOKiK. To inicjowało cywilny spór sądowy pomiędzy Urzędem a przedsiębiorcą.
Do 17 kwietnia 2016 r. podstawą wpisania postanowienia do rejestru był wyrok Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK). Powództwo miał możliwość wnieść każdy, kto mógłby zawrzeć umowę zawierającą kwestionowane postanowienie. W razie uwzględnienia powództwa, SOKiK zakazywał wykorzystywania postanowienia, a po uprawomocnieniu się wyroku Urząd wpisywał je do rejestru.
Urząd z kolei kwestionował stosowanie postanowień wpisanych do rejestru, niezależnie od tego, czy wyroki, na podstawie których dokonano wpisu, zapadły przeciwko kontrolowanym, czy innym przedsiębiorcom. Oceniając możliwość postawienia zarzutu stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów UOKiK badał tożsamość porównywanych klauzul oraz cel ich stosowania. Literalna zbieżność treści porównywanych postanowień (użyte sformułowania) nie miała decydującego znaczenia. Ważna była tożsamość negatywnych dla konsumenta skutków i zakres ich oddziaływania. Przedsiębiorca mógł jednak zakwestionować zarówno przypisanie mu stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów, jak i wysokość nałożonej kary pieniężnej składając odwołanie do SOKiK. To inicjowało cywilny spór sądowy pomiędzy Urzędem a przedsiębiorcą.
Zmiana systemu abstrakcyjnej kontroli wzorców umów
Po 17 kwietnia 2016 r. zmienił się system kontroli postanowień wzorców umów, co nastąpiło w związku z wejściem w życie przepisów nowelizujących m.in. ustawę o ochronie konkurencji i konsumentów.
Obecnie kontrola postanowień wzorców umów (tzw. kontrola abstrakcyjna) należy do Prezesa Urzędu i jest dokonywana w toku postępowania administracyjnego. Wydana w jego wyniku decyzja, dostępna w bazie decyzji, także podlega zaskarżeniu. W jego efekcie dalsza kontrola może być przeprowadzona przez SOKiK, Sąd Apelacyjny w Warszawie, a w razie wniesienia skargi kasacyjnej, przez Sąd Najwyższy.
Rejestr klauzul niedozwolonych będzie funkcjonował przez dziesięcioletni okres przejściowy. Będą wpisywane do niego wyłącznie te niedozwolone postanowienia, które SOKiK zakwestionuje w sprawach toczących się na dzień zmiany przepisów. Rejestr nie będzie jednak uzupełniany o postanowienia zakwestionowane przez UOKiK. Przez ten okres, Urząd zachowuje uprawnienie do wszczęcia postępowania w sprawie stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów wobec przedsiębiorcy stosującego we wzorcach umów postanowienia wpisane do rejestru.
Aktualnym źródłem wiedzy o niedozwolonych postanowieniach umownych jest wspomniana baza decyzji Prezesa UOKiK.
Sygnatura sprawy: C-119/15
Plik do pobrania: Ulotka – Klauzule abuzywne
Obecnie kontrola postanowień wzorców umów (tzw. kontrola abstrakcyjna) należy do Prezesa Urzędu i jest dokonywana w toku postępowania administracyjnego. Wydana w jego wyniku decyzja, dostępna w bazie decyzji, także podlega zaskarżeniu. W jego efekcie dalsza kontrola może być przeprowadzona przez SOKiK, Sąd Apelacyjny w Warszawie, a w razie wniesienia skargi kasacyjnej, przez Sąd Najwyższy.
Rejestr klauzul niedozwolonych będzie funkcjonował przez dziesięcioletni okres przejściowy. Będą wpisywane do niego wyłącznie te niedozwolone postanowienia, które SOKiK zakwestionuje w sprawach toczących się na dzień zmiany przepisów. Rejestr nie będzie jednak uzupełniany o postanowienia zakwestionowane przez UOKiK. Przez ten okres, Urząd zachowuje uprawnienie do wszczęcia postępowania w sprawie stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów wobec przedsiębiorcy stosującego we wzorcach umów postanowienia wpisane do rejestru.
Aktualnym źródłem wiedzy o niedozwolonych postanowieniach umownych jest wspomniana baza decyzji Prezesa UOKiK.
Sygnatura sprawy: C-119/15
Plik do pobrania: Ulotka – Klauzule abuzywne